Platforma za otvorenu nauku

Ministratstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja je u julu 2018. godine usvojilo Platformu za otvorenu nauku. Platforma je zasnovana na principima otvorene nauke Evropske komsije, odnosi se na sve učesnike u naučnoistraživačkoj delatnosti i rezultate istraživačkih projekata i programa koje finansira Ministarstvo. Otvorena nauka se realizuje kroz otvoren pristup naučnim publikacijama i otvoren pristup primarnim podacima. Instituti i univerziteti su u obavezi da usvoje platformu za otvorenu nauku. Na XVII redovnoj sednici Upravnog odbora IBISS 15. 12. 2017. godine usvojen je Pravilnik o institucionalnom repozitorijumu IBISS koji je u skaldu sa ovom platformom.

Otvoreni pristup naučnim publikacijama se realizuje kroz Institucionalne repozitorijume koji ispunjavaju zadate kriterijume. Repozitorijum IBISS-a, RADaR zadovoljava ove kriterijume tako da istraživači našeg instituta mogu da ispune ove zahteve. Ova platforma propisuje da se elektronska verzija konačne, objavljene verzije, odnosno njena recenzirana verzija objavi odmah, odnosno najkasnije do 12 meseci. Ovakav vid objavljivanja, odnosno deponovanja naučnih radova je Zeleni otvoreni pristup.

Zeleni otvoreni pristup podrazumeva deponovanje finalne verzije naučnog rada, ukoliko autorska prava to dozvoljavaju, ili recenzirane verzije rada (pre-print) u institucionalni repozitorijum sa otvorenim pristupom. Komercijalni izdavači uglavnom ne dozvoljavaju da se finalna verzija rada objavljuje na drugim platformama, ali često dozvoljavaju da se neka prethodna verzija rada (recenzirani ili nerecenzirani rukopis) objavi po isteku određenog vremenskog perioda, embargo period.
Zeleni otvoreni pristup ne samo da zadovoljava zahteve Platforme otvorene nauke Minsitarstva kao i zahteve Evropskih projekata, već istovremeno direktno utiče na veću vidljivost i citiranost. Metapodaci svakog rada koji se unose u repozitorijum su struktuirani u skladu sa propisanim standardima, a repozitorijum je usklađen sa međunardonim protokolom za prikupljanje i razmenu metapodataka. Zato je svakako u interesu istraživača da svoje radove učini što dostupnijim na platformi koja će značajno uvećati njihovu vidljivost.

Otvoreni pristup istraživačkim podacima ovom platformom nije obavezujuć, već je u formi preporuke. Predložene platforme za deponovanje primarnih podataka i odgovarajućih metapodataka su institucionalni, tematski ili nacionalni repozitorijumi. Istraživači IBISS-a u ove svrhe mogu koristiti RADaR, a na raspolaganju su im neke od tematskih platformi. Naši istraživači su se već susretali sa deponovanjem primarnih podataka prilikom slanja radove u naučne časopise i imali su priliku da upoznaju neke od ovih repozitorijuma.

Neki od njih su:
Zenodo
figshare
Mendeley Data

Ili se može pronaći odgovarajuća baza podataka (zavisno od tipa podataka, naučnoj oblasti i sl.) na ovo dva linka:
https://fairsharing.org/databases/ 
https://www.re3data.org/ 

Otvoreni pristup (Open Access – OA) podrazumeva neograničeni online-pristup recenziranim naučnim radovima. Na prvom mestu se odnosi na radove koje se objavljuju u naučnim časopisima, ali razvojem ove ideje obuhvatio je i doktorske teze, poglavlja knjiga, naučne monografije.

Ideja otvorenog pristupa je nastala mnogo pre nego što je ovim imenom nazvana. Počeli su da je razvijaju programeri koji su još 70-ih godina svoje radove deponovali na ftp-arhivama. Značajan razvoj otvorenog pristupa je počeo 90-ih godina prošlog veka da bi konačno bio formulisan u Budapest Open Access Initiative 2002, zatim u Bethesda Statement on Open Access Publishing i Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanites 2003. godine.

Postoji nekoliko formi otvorenog pristupa, ali su dva najpoznatija:

Zlatni (Gold Open Access) – odnosi se na časopise i podrazumeva besplatan online-pristup za opštu javnost uz obavezno poštovanje integritetata autora navođenjem autorskog prava i pravilnog citiranja izvora. Troškove recenzije, obrade teksta i iznajmljivanje prostora za njegovo pohranjivanje (APC – Article Processing Charges) snosi ili sam autor, ili institucija ili sponzor izdavača, odnosno časopisa. Na ovaj način radovi se trajno čuvaju na bezbednom i pretraživom mestu.

Zeleni (Green Open Access) – odnosi se na samoarhiviranje (self-archiving) koje obično rade sami autori. Autori najčešće pohranjuju svoje radove na svojim web-prezentacijama ili profilima u akademskim mrežama, ali ova mesta čuvanja nisu trajna. Zato se oni upućuju na različite vrste repozitorijuma koji su najčešće besplatni, a mogu biti tematski (ArXiv, PubMed,...) ili institucijski (instituti, univerziteti, biblioteke,...). Na ovaj način radovi se trajno pohranjuju. Zeleni pristup najčešće podrazumeva radnu verziju rada (preprint ili postprint). Naime neki časopisi dozvoljavaju autorima da ove verzije svog rada pohrane u neki od repozitorijuma i na taj način svoj rad učine vidljivijim i dostupnijim. Kakva prava izdavač dozvoljava može se jednostavno proveriti putem servisa SHERPA RoMEO – projekat koji daje pregled politika izdavača u vezi sa samoarhiviranjem radova.

Otvoreni pristup koristi Creative Common licence kojima se štite autorska prava.

Više o Otvorenom pristupu možete pročitati na sledećim linkovima:

Dr Stela Filipović Matuti, Naučne informacije u Srbiji
Uvod u objavljivanje naučnih publikacija, Andreasa Eksnera
KoBSON
Libguide
Peter Suber, Open Access Overview
Scholarly Open Access
Open Science